Jeżeli przywrócenie do pracy jest niemożliwe lub niecelowe, sąd orzeka o odszkodowaniu. Na jego decyzję nie wpłynie nawet to, że umowa została wypowiedziana wadliwie

Pracodawca wypowiedział pracownikowi umowę o pracę zawartą na czas nieokreślony. Pracownik skierował do sądu pozew, domagając się przywrócenia do pracy na poprzednich warunkach. Sąd pracy wyrokiem zasądził na rzecz pracownika odszkodowanie za nieuzasadnione wypowiedzenie umowy o pracę zamiast żądanego przywrócenia do pracy. Czy sąd mógł tak postanowić?

Zgodnie z jedną z podstawowych zasad orzekania sąd nie może wyrokować co do przedmiotu, który nie był objęty żądaniem ani zasądzać ponad zgłoszone żądanie. Zasada ta obowiązuje również w postępowaniu odrębnym w sprawach z zakresu prawa pracy. Od tej zasady przewidziane są jednak odstępstwa. Dotyczą tych sytuacji, gdy pracownik ma możliwość wyboru jednego z przysługujących mu roszczeń alternatywnych. Tak jest w przypadku nieuzasadnionego lub naruszającego prawo wypowiedzenia umowy o pracę zawartej na czas nieokreślony. Pracownik może wówczas dochodzić przed sądem uznania wypowiedzenia umowy za bezskuteczne, a jeżeli umowa uległa już rozwiązaniu – przywrócenia do pracy na poprzednich warunkach albo odszkodowania (art. 45 par. 1 k.p.). Prawo wyboru roszczenia należy do pracownika.

Niemniej na podstawie art. 45 par. 2 k.p. sąd pracy może odmówić uznania wypowiedzenia za bezskuteczne lub przywrócenia do pracy, gdy w okolicznościach konkretnej sprawy ustali, że jest to niemożliwe lub niecelowe. Wówczas sąd zasądza tylko odszkodowanie.

Zmianę trzeba uzasadnić

Sąd pracy nie jest zobowiązany z urzędu do przeprowadzenia postępowania dowodowego mającego na celu ustalenie, czy uwzględnienie żądania pracownika uznania bezskuteczności wypowiedzenia lub przywrócenia do pracy jest niemożliwe lub niecelowe. Dokonanie takich ustaleń powinno nastąpić na zasadach ogólnych. Ciężar wyjaśnienia i wykazania, dlaczego uwzględnienie takiego żądania pracownika jest niemożliwe lub niecelowe, spoczywa więc na pracodawcy, który podnosi taki właśnie zarzut. Ocena możliwości zastosowania art. 45 par. 2 k.p. z reguły jest przecież dokonywana na skutek zarzutu zgłoszonego przez pozwanego pracodawcę.

Wydaje się jednak, że o możliwości zastosowania art. 45 par. 2 k.p. sąd każdorazowo powinien uprzedzić strony, nawet jeżeli ustawa tego wyraźnie nie przewiduje (to również nie zakazuje) – tak SN w wyroku z 23 czerwca 2010 r., sygn. II PK 6/2010, LexPolonica nr 2396925.

Sąd jest zobowiązany do uzasadnienia zastosowania art. 45 par. 2 k.p. albo – na zarzut pozwanego pracodawcy – odmowy jego zastosowania. Pomimo tego, że wspomniany artykuł nie wskazuje reguł, według których należałoby oceniać „niemożność” lub „niecelowość”, to jednak zastosowanie go nie może być dowolne.

W świetle bogatego orzecznictwa SN tylko szczególne przyczyny leżące po stronie pracownika bądź pracodawcy lub w ogóle niezależne od obydwu stron mogą spowodować zasądzenie na rzecz pracownika odszkodowania. Przykładowo niezdolność do wykonywania pracy na określonym stanowisku, udokumentowana zaświadczeniem lekarza medycyny pracy, stanowi o niemożliwości przywrócenia pracownika do pracy w rozumieniu art. 45 par. 2 k.p. (wyrok SN z 13 lipca 2011 r., sygn. I PK 8/2011, LexPolonica nr 2796438). Z kolei o niecelowości przywrócenia do pracy może stanowić długotrwały, poważny i głęboki konflikt z pracodawcą (wyrok SN z 19 listopada 1997 r., sygn. I PKN 374/97, LexPolonica nr 330380, wyrok SN z 28 lipca 1999 r., sygn. I PKN 110/99, LexPolonica nr 343503) czy brak zaufania do pracownika (wyrok SN z 14 lipca 1999 r., sygn. I PKN 148/99, LexPolonica nr 346447).

Ocena niemożności lub niecelowości przywrócenia do pracy powinna uwzględniać także okoliczności, które wystąpiły po dokonaniu wypowiedzenia umowy o pracę, według stanu rzeczy istniejącego w chwili zamknięcia rozprawy.

Wyjątki od zasady

Mimo niezastosowania art. 45 par. 2 k.p. dopuszczalne jest wyjątkowo zasądzenie odszkodowania wyłącznie na podstawie sprzeczności wybranego przez pracownika roszczenia z zasadami współżycia społecznego na podstawie art. 8 k.p. i art. 477¹ k.p.c. (wyrok SN z 8 listopada 2006 r., sygn. I PK 115/2006, LexPolonica nr 1232313).

W stosunku do pracowników objętych wzmożoną ochroną trwałości stosunku pracy, o której stanowią art. 39 i 177 k.p. (chodzi o pracowników w wieku przedemerytalnym, kobiety w ciąży oraz pracowników w okresie urlopu macierzyńskiego) oraz przepisy szczególne dotyczące ochrony pracowników przed wypowiedzeniem lub rozwiązaniem umowy o pracę, art. 45 par. 2 k.p. nie ma zastosowania. Sąd rozstrzyga powództwo tego pracownika zgodnie z treścią żądania. Gdy jednak uwzględnienie żądania pracownika przywrócenia do pracy jest niemożliwe z powodu ogłoszenia upadłości lub likwidacji pracodawcy, wówczas sąd orzeka o odszkodowaniu.

Źródło: Dziennik Gazeta Prawna, wydanie z dnia 13 grudnia 2012 (nr 242), Kadry i Płace